Một chương mới vừa được viết nên trong cuộc đối đầu địa chính trị giữa hai siêu cường Mỹ - Trung Quốc. Không tiếng súng nổ, nhưng trận chiến này có sức ảnh hưởng mạnh mẽ đến cục diện toàn cầu. Và lần này, chiến thắng đã gọi tên nước Mỹ.
Kênh đào Panama, tuyến đường thủy huyết mạch nối liền hai đại dương, cuối cùng đã trở lại trong tầm kiểm soát của Washington. Đây được xem như một chiến thắng vang dội của chính quyền Tổng thống Trump trước tham vọng bành trướng ảnh hưởng của Trung Quốc bằng áp lực chính trị, chiến lược thương mại và sức mạnh ngoại giao.
Hoa Kỳ đã buộc tập đoàn CK Hutchison của tỷ phú Lý Gia Thành phải rút lui, nhường lại vị trí then chốt tại các cảng Balboa và Cristobal cho BlackRock - tập đoàn tài chính khổng lồ của Mỹ. Không chỉ đơn thuần là một thương vụ kinh tế, đây còn là nước cờ địa chính trị mang tầm chiến lược.
Thưa quý vị, truyền thông ngày 7 tháng 3 đồng loạt đưa tin về việc CK Hutchison của gia đình tỷ phú Lý Gia Thành sẽ bán tài sản cảng Panama cho BlackRock. Đây được coi là chiến thắng lớn của chính quyền Donald Trump. Để đạt được kết quả này, Tổng thống Trump đã gây áp lực tối đa lên tập đoàn CK Hutchison.
Ông bày tỏ lo ngại rằng sự hiện diện của Hutchison - một công ty có trụ sở tại Hồng Kông - trong việc quản lý các cảng tại kênh đào Panama có thể đồng nghĩa với việc Trung Quốc kiểm soát tuyến đường thủy chiến lược này. Sau đó, ông nhiều lần tuyên bố ý định giành lại quyền kiểm soát nếu ảnh hưởng của Trung Quốc không giảm bớt.
Ông cho rằng sự tham gia của các công ty Trung Quốc vào hoạt động cảng biển tại đây vi phạm hiệp ước về tính trung lập của Panama. Chính quyền Trump đã yêu cầu Panama giảm sự ảnh hưởng của Trung Quốc đối với kênh đào, tạo áp lực lên CK Hutchison trong việc xem xét lại quyền sở hữu các cảng.
Trước những áp lực này, CK quyết định bán lại 90% cổ phần trong Panama Ports Company - đơn vị vận hành các cảng Balboa và Cristobal ở hai đầu kênh đào Panama - cho một liên doanh do BlackRock dẫn đầu. Thỏa thuận trị giá 22,8 tỷ USD này giúp giảm căng thẳng địa chính trị và đáp ứng những mối quan ngại của Hoa Kỳ về ảnh hưởng của Bắc Kinh tại kênh đào Panama.
Nhìn trên bản đồ, chúng ta thấy rõ vai trò chiến lược của hai cảng Balboa và Cristobal. Cảng Balboa bên Thái Bình Dương là cảng container chính phục vụ hầu hết hàng hóa từ châu Á, Mỹ và khu vực Thái Bình Dương. Nắm giữ cảng này đồng nghĩa với việc kiểm soát đầu vào của kênh đào từ phía Thái Bình Dương.
Cảng Cristobal bên Đại Tây Dương là nơi tàu thuyền từ châu Âu và khu vực Đại Tây Dương nhập cảnh vào kênh đào. Việc kiểm soát cảng này đồng nghĩa với việc quản lý điểm ra vào của tuyến đường thủy chiến lược từ phía Đại Tây Dương. Hai cảng này đảm nhận phần quan trọng trong việc điều phối hàng hóa và tàu thuyền qua kênh đào - tuyến đường chiếm 5% tổng thương mại toàn cầu và là một trong những tuyến đường biển quan trọng nhất kết nối Đại Tây Dương và Thái Bình Dương.
Trước đây, CK Hutchison của Hồng Kông kiểm soát hai cảng này, đồng nghĩa với việc kênh đào này hoạt động dưới sự kiểm soát của Trung Quốc. Việc BlackRock tiếp quản giúp Mỹ có lợi thế kiểm soát các hoạt động cảng biển ở Panama. Từ giờ, việc kiểm soát cảng Balboa và Cristobal giúp Hoa Kỳ có thêm đòn bẩy trong việc gây sức ép với chính quyền Panama, đồng thời giúp Hải quân Mỹ có thể triển khai nhanh chóng khi cần thiết.
Đây là bước đi quan trọng của Hoa Kỳ trong cuộc cạnh tranh với Trung Quốc về quyền kiểm soát các tuyến đường thương mại quốc tế. Chúng ta biết rằng Trung Quốc đã âm thầm mở rộng ảnh hưởng mạnh mẽ tại Trung Mỹ thông qua sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) với ba mục tiêu chiến lược chính.
Đầu tiên là kiểm soát cơ sở hạ tầng quan trọng để chi phối thương mại toàn cầu, trong đó kênh đào Panama được coi là chìa khóa thương mại toàn cầu. Trung Quốc đã dụ dỗ Panama gia nhập BRI năm 2017, trở thành cửa ngõ quan trọng để Bắc Kinh thâm nhập vào khu vực Mỹ Latinh. Họ đã đầu tư vào cảng biển, khu công nghiệp và tuyến đường sắt kết nối với kênh đào. Tâm ngắm mà Bắc Kinh muốn kiểm soát chính là hai cảng Balboa và Cristobal.
Điều này khiến Hoa Kỳ lo ngại và buộc phải phản ứng bằng thương vụ BlackRock như đã nói ở trên. Bên cạnh đó, dự án kênh đào Nicaragua được coi là đối trọng với Panama. Trung Quốc từng lên kế hoạch xây dựng một kênh đào mới tại Nicaragua để cạnh tranh với kênh đào Panama, giúp kiểm soát dòng chảy thương mại giữa Đại Tây Dương và Thái Bình Dương. Tuy nhiên, dự án này đã bị đình trệ do thiếu vốn và sự bất ổn chính trị ở Nicaragua, nhưng vẫn là một phần trong tham vọng dài hạn của Bắc Kinh.
Không chỉ vậy, Bắc Kinh đã mạnh tay đầu tư vào cảng biển và logistics tại cảng La Union và các dự án hạ tầng quan trọng ở El Salvador. Họ cũng tài trợ nhiều dự án, bao gồm một tuyến đường sắt xuyên quốc gia giúp kết nối thương mại khu vực ở Costa Rica. Sau khi cắt quan hệ với Đài Loan và quay sang Trung Quốc, Honduras đã ký kết các dự án hạ tầng lớn với Bắc Kinh.
Mục tiêu chiến lược thứ hai của Bắc Kinh là mở rộng ảnh hưởng chính trị và làm suy yếu vai trò của Hoa Kỳ. Trung Quốc sử dụng chiến lược ngoại giao "bẫy nợ" và các khoản đầu tư để lôi kéo các nước Trung Mỹ cắt đứt quan hệ với Đài Loan. Kể từ năm 2017, Panama, El Salvador, Nicaragua và gần đây nhất là Honduras (năm 2023) đã chuyển sang công nhận Trung Quốc đại lục thay vì Đài Loan.
Bắc Kinh đang dùng kinh tế để thay đổi cán cân ngoại giao, làm suy yếu vị thế của Hoa Kỳ và đồng minh. Bắc Kinh không ngừng tạo ảnh hưởng chính trị thông qua BRI. Một mặt họ cam kết các khoản đầu tư lớn, khiến các nước Trung Mỹ phụ thuộc vào nguồn vốn và công nghệ của Trung Quốc. Mặt khác, biến họ trở thành công cụ chính trị để trở thành những tiếng nói ủng hộ Trung Quốc trong các vấn đề quốc tế, bao gồm Biển Đông, Đài Loan và các diễn đàn Liên Hợp Quốc.
Mục tiêu của Bắc Kinh là chia rẽ các đồng minh truyền thống của Hoa Kỳ tại Trung Mỹ, biến khu vực này thành vùng ảnh hưởng của họ và, nói thẳng ra, Bắc Kinh muốn đá Washington ra khỏi vùng địa chính trị chiến lược của mình để chiếm chỗ.
Còn mục tiêu thứ ba của Trung Quốc là gì? Đó là tạo bàn đạp quân sự và kinh tế để tiến sâu hơn vào tây bán cầu. Mặc dù Trung Quốc chưa thiết lập căn cứ quân sự công khai tại Trung Mỹ, nhưng các khoản đầu tư vào cảng biển có thể hỗ trợ tàu Hải quân Trung Quốc trong tương lai. Bắc Kinh đã thực hiện nhiều chuyến giao lưu quân sự, viện trợ thiết bị quân sự cho một số nước trong khu vực.
Chính quyền Trump 2.0 lo ngại rằng Trung Quốc sẽ sử dụng các cơ sở hạ tầng dân sự để hỗ trợ cho hoạt động quân sự, giống như cách mà họ đã làm ở Châu Phi hay Campuchia. Hiện tại, Trung Quốc đang đẩy mạnh xuất khẩu công nghệ viễn thông, AI và năng lượng tái tạo sang Trung Mỹ. Huawei và ZTE đang mở rộng mạng lưới 5G tại khu vực này, giúp Trung Quốc kiểm soát hạ tầng viễn thông chiến lược. Các công ty Trung Quốc đầu tư mạnh vào thủy điện, điện mặt trời, giúp Bắc Kinh gia tăng ảnh hưởng về năng lượng. Mục tiêu của họ là thiết lập nền tảng cho sự hiện diện lâu dài của Trung Quốc trong khu vực, từ đó cạnh tranh trực tiếp với Hoa Kỳ ngay tại sân sau của Washington.
Sau 8 năm cầm quyền của chính quyền Obama, tiếp theo là 4 năm cầm quyền của chính quyền Biden, nước Mỹ đã bị yếu thế hơn trong cạnh tranh chiến lược ở Trung Mỹ. Nói cách khác, trong 12 năm cầm quyền của chính quyền Đảng Dân chủ, Mỹ đã đánh mất ảnh hưởng chiến lược tại Trung Mỹ, tạo điều kiện cho Trung Quốc gia tăng sự hiện diện và kiểm soát khu vực này.
Chẳng hạn như thời Obama và Biden, Mỹ tập trung vào các vấn đề nội bộ như kinh tế, y tế, biến đổi khí hậu và các khu vực khác như Trung Đông, Châu Á - Thái Bình Dương, trong khi bỏ qua sự cạnh tranh tại Trung Mỹ. Hoa Kỳ không có các dự án đầu tư cơ sở hạ tầng quy mô lớn như Trung Quốc, khiến khu vực này thiếu sự hỗ trợ kinh tế từ Washington. Trong khi đó, Trung Quốc bơm hàng tỷ USD vào khu vực này thông qua sáng kiến Vành đai và Con đường. Kết quả là Trung Mỹ ngày càng phụ thuộc vào Trung Quốc về kinh tế, khiến Hoa Kỳ mất đi đòn bẩy quan trọng.
Mặt khác, chính quyền Obama và chính quyền Biden tăng cường trục xuất người nhập cư từ Trung Mỹ thay vì cải thiện kinh tế khu vực để làm giảm làn sóng di cư. Chính sách này khiến các nước như Honduras, El Salvador, Guatemala bất mãn với Hoa Kỳ, trong khi Trung Quốc lại cung cấp viện trợ kinh tế và đầu tư. Bắc Kinh đã tận dụng điều này để tạo dựng hình ảnh một đối tác kinh tế đáng tin cậy hơn so với Mỹ. Còn Mỹ thì mất đi sự ủng hộ của các chính phủ Trung Mỹ, trong khi Bắc Kinh tăng cường quan hệ ngoại giao và đầu tư.
Không những thế, trong suốt 12 năm đó, Hoa Kỳ cũng đã không bảo vệ được các tuyến đường thương mại quan trọng như kênh đào Panama. Hoa Kỳ từng kiểm soát kênh đào này, nhưng sau năm 1999, khi Panama giành lại quyền quản lý, nước Mỹ đã không nỗ lực duy trì ảnh hưởng tại đây. Trung Quốc thì nhanh chóng tận dụng cơ hội để đầu tư mạnh vào Panama, bao gồm kiểm soát các cảng quan trọng như Balboa và Cristobal.
Chỉ đến thời Trump, Hoa Kỳ mới nhận ra rằng Trung Quốc đang tiến quá sâu vào Panama và bắt đầu tìm cách giành lại ảnh hưởng. Dưới thời Tổng thống Donald Trump, nước Mỹ đã xoay chuyển cục diện tại Trung Mỹ bằng việc giành lại quyền kiểm soát kênh đào Panama, từ thế bị động sang chủ động trong cuộc cạnh tranh chiến lược và địa chính trị. Đây có thể xem là một thắng lợi quan trọng của chính quyền Trump 2.0, khẳng định vị thế và ảnh hưởng của Washington trong khu vực.
Đáng chú ý, việc CK Hutchison chuyển nhượng các tài sản cảng tại kênh đào Panama cho BlackRock - một tập đoàn đầu tư hàng đầu của Hoa Kỳ - không chỉ củng cố thêm quyền kiểm soát của Mỹ mà còn tạo ra những tác động sâu rộng đối với Trung Quốc, ảnh hưởng trực tiếp đến lợi ích chiến lược của Bắc Kinh trong khu vực.
Sáng ngày 7 tháng 3, truyền thông đưa tin Panama đã hoàn tất khoản vay 1,2 tỷ Euro với công ty con của Bank of America. Đây có thể được xem là một hình thức hợp tác có đi có lại giữa Hoa Kỳ và Panama sau khi Washington giành lại ảnh hưởng tại kênh đào Panama. Dưới góc độ địa chính trị và tài chính, nó có thể là một phần trong thỏa thuận giữa Mỹ và chính quyền Panama để bảo đảm rằng Panama vẫn đứng về phía Mỹ thay vì ngả về Trung Quốc.
Tại sao khoản vay này có thể là một phần của thỏa thuận chính trị và chiến lược? Bởi khoản vay giúp Panama ổn định tài chính, đổi lại thì Panama sẽ tiếp tục duy trì quan hệ mật thiết với Hoa Kỳ và giảm hợp tác với Bắc Kinh. Mỹ sử dụng đòn bẩy tài chính để bảo đảm rằng Panama không quay lại với Bắc Kinh, đặc biệt trong các dự án hạ tầng quan trọng. Khoản vay này có thể được xem như một phần thưởng cho Panama sau khi họ chấp nhận nhượng bộ Hoa Kỳ trong cuộc đấu tranh giành quyền kiểm soát các cảng quan trọng tại kênh đào.
Hoa Kỳ đang dùng sức mạnh tài chính để duy trì ảnh hưởng tại Panama, trong khi Trung Quốc thường sử dụng chiến lược "bẫy nợ". Nếu Hoa Kỳ không có động thái hỗ trợ tài chính, Panama có thể sẽ quay trở lại hợp tác với Bắc Kinh để tìm kiếm nguồn vốn thay thế. Do đó, khoản vay này là một cách để giúp Panama thoát khỏi sự phụ thuộc vào Trung Quốc, đồng thời củng cố vai trò của Hoa Kỳ trong khu vực.
Việc Panama rút khỏi sáng kiến Vành đai và Con đường của Trung Quốc và thu hẹp sự hiện diện của Bắc Kinh tại kênh đào Panama đã tác động đáng kể đến chiến lược của Trung Quốc trong khu vực. Đối mặt với sự thu hẹp này, Trung Quốc có thể buộc phải chuyển trọng tâm sang các kênh đào hoặc các tuyến vận tải biển thay thế để duy trì và mở rộng ảnh hưởng.
Một trong những lựa chọn tiềm năng từng được Bắc Kinh nhắm đến là kênh đào Nicaragua - một dự án đầy tham vọng nhằm tạo ra tuyến đường thủy nối liền Đại Tây Dương và Thái Bình Dương, tương tự như kênh đào Panama. Trước đây, một công ty Trung Quốc đã ký thỏa thuận với chính phủ Nicaragua để xây dựng kênh đào này, nhưng dự án nhanh chóng vấp phải hàng loạt khó khăn và chưa bao giờ được triển khai thực tế.
Trong bối cảnh Trung Quốc đang tìm kiếm phương án thay thế để mở rộng hiện diện tại Trung Mỹ, kênh đào Nicaragua lẽ ra có thể trở thành một lựa chọn chiến lược quan trọng. Tuy nhiên, việc chính phủ Nicaragua quyết định hủy bỏ dự án trị giá 50 tỷ USD sau một thập kỷ đình trệ đã giáng một đòn mạnh vào tham vọng của Bắc Kinh trong khu vực.
Dự án dài 278 km này từng được kỳ vọng cạnh tranh trực tiếp với kênh đào Panama, nhưng đã rơi vào bế tắc do thiếu nguồn tài chính cũng như sự phản đối mạnh mẽ từ cộng đồng địa phương liên quan đến các vấn đề môi trường và xã hội.
Trong bối cảnh này, chính quyền Tổng thống Trump đang thể hiện rõ quyết tâm duy trì ảnh hưởng của Hoa Kỳ tại Trung Mỹ. Washington có thể tận dụng những điểm yếu nội tại của Nicaragua để ngăn chặn sự mở rộng của Bắc Kinh, đồng thời gia tăng sức ép ngoại giao và kinh tế nhằm bảo đảm rằng các dự án cơ sở hạ tầng lớn trong khu vực không làm suy yếu lợi ích chiến lược của Hoa Kỳ.
Sự chủ động này không chỉ củng cố vị thế của Washington mà còn tạo ra những rào cản đáng kể đối với tham vọng địa chính trị của Bắc Kinh tại khu vực Trung Mỹ. Vậy Trung Quốc còn con đường nào khác không?
Đó chính là tuyến đường biển Bắc Cực, chạy dọc theo bờ biển phía Bắc của Nga, kết nối châu Âu và châu Á. Với việc Bắc Cực ngày càng tan băng, tuyến đường này ngày càng trở nên khả thi cho vận tải biển. Tuyến đường biển Bắc Cực giúp rút ngắn thời gian vận chuyển giữa châu Á và châu Âu, giúp Trung Quốc đa dạng hóa các tuyến đường thương mại và giảm phụ thuộc vào các kênh đào truyền thống.
Ngoài ra, Trung Quốc cũng có thể tăng cường đầu tư và hợp tác với các cảng biển chiến lược trên toàn cầu, đặc biệt là trong khuôn khổ BRI. Ví dụ như các cảng ở Pakistan như Gwadar, Hambantota ở Sri Lanka, hay cảng Piraeus ở Hy Lạp đã nhận được đầu tư đáng kể từ Trung Quốc.
Những tuyến đường Bắc Cực của Trung Quốc có qua được con mắt chiến lược của chính quyền Trump hay không? Chắc chắn là không. Các động thái gần đây của chính quyền Trump, như đề xuất mua Greenland và những tuyên bố liên quan đến Canada, được xem là một phần trong chiến lược rộng lớn nhằm tăng cường vị thế của Hoa Kỳ tại Bắc Cực và đối phó với sự hiện diện ngày càng gia tăng của Trung Quốc trong khu vực.
Những động thái này của chính quyền Trump dường như nhằm vào hai mục đích. Một là việc sở hữu Greenland sẽ giúp Hoa Kỳ kiểm soát các tuyến đường biển mới mở ra do băng tan, đảm bảo lợi ích kinh tế và quân sự trong khu vực. Hai là ngăn chặn ảnh hưởng của Trung Quốc. Bắc Kinh đã thể hiện sự quan tâm đến Bắc Cực, đặc biệt thông qua việc tự xưng là "quốc gia gần Bắc Cực" và tham gia vào các dự án nghiên cứu và khai thác tài nguyên tại đây.
Việc kiểm soát các tuyến đường biển và tài nguyên tại Bắc Cực được coi là yếu tố quan trọng trong chiến lược của Hoa Kỳ nhằm duy trì vị thế siêu cường và đối phó với sự trỗi dậy của các đối thủ như Trung Quốc.
Nhìn chung, chúng ta có thể thấy rằng việc Hoa Kỳ kiểm soát lại kênh đào Panama không chỉ là một chiến thắng ngoại giao của Hoa Kỳ mà còn là một bước đi chiến lược trong cuộc đối đầu với Trung Quốc về mặt địa chính trị và thương mại toàn cầu. Trump đã giành lại quyền kiểm soát tuyến đường huyết mạch của thế giới, loại bỏ ảnh hưởng của Trung Quốc và bảo vệ lợi ích chiến lược của Hoa Kỳ tại Trung Mỹ.
Thế nhưng, cuộc chiến vẫn chưa kết thúc. Trung Quốc sẽ không dễ dàng từ bỏ vị thế của mình. Câu hỏi đặt ra là liệu Hoa Kỳ có thể duy trì lợi thế này lâu dài hay Trung Quốc sẽ tìm cách đáp trả bằng một nước cờ mới? Hãy tiếp tục theo dõi những diễn biến tiếp theo trong cuộc cạnh tranh địa chính trị Mỹ-Trung đầy hấp dẫn.