Những tia nắng đầu tháng Hai còn chưa kịp sưởi ấm bầu không khí mùa đông lạnh giá thì cả thế giới đã chấn động bởi cú đánh mạnh mẽ của Hoa Kỳ. Tổng thống Donald Trump vừa ra lệnh áp dụng “cuộc chiến thuế quan” mới – một đòn trừng phạt kinh tế có sức mạnh của siêu cường hàng đầu – nhằm vào Trung Quốc, đối thủ kinh tế đáng gờm nhất của Mỹ. Tuy nhiên, đây không chỉ đơn thuần là cuộc chiến thương mại mà còn là một màn đấu địa chính trị chiến lược, khi từ Tòa Bạch Ốc (White House) ra sắc lệnh lạnh lùng: tất cả hàng hóa Trung Quốc nhập khẩu vào Mỹ sẽ bị tăng thuế thêm 10%.
Cuộc Chơi Thuế Quan Mở Rộng Ra Ba Mặt
Điều gây bất ngờ không chỉ riêng Trung Quốc – mà cả hai “quốc gia anh em” của Mỹ, Canada và Mexico, cũng sẽ phải chịu mức thuế lên tới 25%, cao gấp 2,5 lần so với Trung Quốc. Vậy tại sao Washington lại chọn thời điểm này để tung ra cú đánh, và tại sao hai nước láng giềng lại bị “đánh trúng” mạnh hơn so với đối thủ ở Thái Bình Dương? Ngoài việc tạo sức ép nhằm ép buộc các nước liên quan phải có trách nhiệm, đây dường như còn là dấu hiệu của một cuộc chiến kinh tế toàn diện có thể kéo dài suốt nhiệm kỳ của Trump – một chiến dịch tái lập “quyền lực hung cường” của nước Mỹ, dù phải trả giá nỗi đau tạm thời cho người dân.
Đòn Tấn Công vào “Huyết Mạch” Kinh Tế và Vấn Đề Fentanyl
Theo lời Trump, mục tiêu của các biện pháp mới không chỉ là bảo vệ nền kinh tế Hoa Kỳ mà còn nhằm dập tắt “nạn buôn bán fentanyl” – một loại thuốc giảm đau tổng hợp (fentanyl: một chất gây nghiện và có tác dụng gây tử vong nếu sử dụng sai cách) đang đe dọa an ninh quốc gia. Dữ liệu từ Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC) cho biết, trong vòng 4 năm qua, fentanyl đã giết chết ít nhất 281.000 người Mỹ. Chất này chủ yếu được sản xuất tại Trung Quốc và buôn lậu qua biên giới, qua hệ thống vận chuyển và bưu chính quốc tế. Trong năm 2024, Cục Quản lý Ma túy Hoa Kỳ (DEA) đã thu giữ hơn 360 triệu liều fentanyl nguy hiểm.
Đáng chú ý, Ủy ban Đặc biệt của Hạ viện Mỹ về Đảng Cộng sản Trung Quốc (CCP – Chinese Communist Party) đã công bố báo cáo khẳng định Bắc Kinh không những không có biện pháp cụ thể để ngăn chặn nạn buôn bán fentanyl mà còn hỗ trợ các doanh nghiệp nhà nước sản xuất, xuất khẩu chất gây nghiện này – thậm chí còn nhận được ưu đãi về thuế và trợ cấp. Các quan chức Trung Quốc còn có những cuộc gặp gỡ trực tiếp với các đối tượng buôn ma túy ở nước ngoài, thậm chí dấn thân vào “cuộc chiến ma túy” với phương Tây.
Tác Động Đa Chiều và Phản Ứng Từ Các Nước Láng Giềng
Việc tiếp cận thị trường Hoa Kỳ – vốn được xem như một đặc quyền kinh tế – được Trump sử dụng làm “cái giá” để buộc các đối thủ phải thay đổi cách thức hoạt động. Thuế nhập khẩu (import tariffs) được coi là công cụ hiệu quả trong việc bảo vệ nền kinh tế quốc gia. Trung Quốc, Canada và Mexico hiện là những nguồn cung lớn cho Hoa Kỳ, chiếm gần một nửa tổng lượng hàng nhập khẩu, khiến Mỹ trở thành “khách hàng VIP” của các nước này.
Ban đầu, Canada và Mexico đã có những phản ứng nhanh chóng trước tuyên bố áp thuế 25%, nhưng sau đó lại tạm hoãn trong vòng một tháng. Các nhà lãnh đạo của hai quốc gia này nhận thức rõ rằng cuộc đối đầu không chỉ đơn thuần là thương mại mà còn liên quan đến nạn ma túy và vấn đề an ninh quốc gia. Tổng thống Mexico, Claudia Sheinbaum, cam kết sẽ cử 10.000 thành viên lực lượng bảo vệ biên giới để chống lại nạn buôn bán ma túy, trong khi Thủ tướng Canada, Justin Trudeau, công bố kế hoạch bảo vệ biên giới trị giá 1,3 tỷ USD, bao gồm việc triển khai trực thăng, công nghệ hiện đại và bổ nhiệm chuyên gia về fentanyl, cùng với việc thành lập lực lượng tấn công liên hợp giữa Hoa Kỳ và Canada nhằm đối phó với tội phạm có tổ chức và rửa tiền.
Trong khi đó, Bắc Kinh không phản ứng bằng cách áp dụng các biện pháp trả đũa trực tiếp trong cùng lĩnh vực. Thay vào đó, Trung Quốc tuyên bố từ ngày 10 tháng 2 sẽ áp thuế 15% đối với than và khí thiên nhiên hóa lỏng, cũng như 10% đối với dầu thô, xe ô tô có dung tích xi-lanh lớn và máy móc nông nghiệp nhập khẩu từ Hoa Kỳ. Bắc Kinh cũng mở cuộc điều tra chống độc quyền đối với công ty mẹ của Google – một động thái nhằm chuyển hướng cuộc chiến sang lĩnh vực công nghệ và cạnh tranh kinh tế khác.
Cảnh Báo Từ Trump và Những Hệ Quả Kinh Tế Toàn Cầu
Trump khẳng định rằng mức thuế 10% chỉ là “khúc dạo đầu”. Ông cảnh báo rằng nếu không đạt được thỏa thuận với Trung Quốc, mức thuế có thể sẽ được tăng lên rất cao – thậm chí lên đến 60% theo lời hứa trong chiến dịch tranh cử tổng thống năm 2024. Các chuyên gia dự báo rằng, nếu mức thuế bổ sung 10% được áp dụng, lượng hàng Trung Quốc xuất khẩu sang Hoa Kỳ có thể giảm tới 40%, từ đó gây nguy cơ GDP của Trung Quốc giảm khoảng 0,9%. Khi giá hàng hóa Trung Quốc tăng, các nhà nhập khẩu Mỹ sẽ chuyển sang mua hàng của các nước khác, buộc các doanh nghiệp Trung Quốc phải lựa chọn giữa giảm doanh thu và lợi nhuận, rời bỏ thị trường Mỹ, hoặc chuyển dây chuyền sản xuất ra nước ngoài – điều đã xảy ra trong cuộc chiến thương mại trước đó với nhiều công ty chuyển sang sản xuất tại Ấn Độ, Mexico hay các nước Đông Nam Á.
Chẳng hạn, một chủ doanh nghiệp ngành may mặc Trung Quốc cho biết, mức thuế bổ sung 10% có thể khiến doanh thu của ông giảm tới 800.000 USD (tương đương hơn 20 tỷ đồng), con số vượt xa lợi nhuận hiện có của doanh nghiệp. Một nhà xuất khẩu điện tử tiêu dùng khác cảnh báo rằng, nếu mức thuế được duy trì, công ty có thể buộc phải từ bỏ thị trường Hoa Kỳ, chuyển trọng tâm sang các thị trường khác – hoặc thậm chí phải thu hẹp quy mô sản xuất, dẫn đến việc đóng cửa nhà máy và gây ra tình trạng thất nghiệp.
Những Tác Động Phụ Trên Nền Kinh Tế và Xã Hội Trung Quốc
Ngoài tác động trực tiếp đến sản xuất và xuất khẩu, cuộc chiến thuế quan còn ảnh hưởng đến các khía cạnh kinh tế-xã hội khác của Trung Quốc. Trong những năm gần đây, làn sóng thất nghiệp đã lan rộng do dòng vốn nước ngoài rút lui và nhiều công ty cắt giảm nhân sự. Phó Giáo sư Trương Đan Đan của Đại học Bắc Kinh ghi nhận tỷ lệ thất nghiệp ở giới trẻ đã lên tới 46,5%, trong khi con số chính thức được công bố chỉ khoảng 21,3%. Giáo sư Tạ Điển từ Trường Kinh doanh của Đại học North Carolina cho rằng, cuộc chiến thuế năm 2025 của Trump có thể khiến “mùa đông kinh tế” của Trung Quốc đến sớm hơn, đẩy tình trạng thất nghiệp và suy giảm niềm tin đầu tư ra ngoài xa.
Hơn thế nữa, đồng Nhân dân tệ (Renminbi – RMB) cũng có dấu hiệu mất giá. Sau khi mức thuế 10% được tuyên bố áp dụng từ ngày 3 tháng 2, tỷ giá đồng RMB trên thị trường quốc tế đã giảm 0,7% xuống mức 7,3734 so với 1 USD – mức thấp nhất kể từ tháng 10 năm 2022. Dù sau đó có phần phục hồi khi Trump cho biết sẽ đàm phán với Trung Quốc, nhưng nếu các mức thuế tiếp tục được tăng, Bắc Kinh có thể phải đối mặt với chuỗi hệ quả tiêu cực như giảm xuất khẩu, sản xuất, đầu tư và tiêu dùng, dẫn đến suy thoái kinh tế và bất ổn xã hội – một viễn cảnh mà bất kỳ nền kinh tế lớn nào cũng không mong muốn.
Bối Cảnh Cạnh Tranh Toàn Cầu và Mối Quan Hệ Kinh Tế Mỹ – Trung
Trung Quốc hiện đang phụ thuộc rất lớn vào xuất khẩu do nhu cầu tiêu dùng trong nước còn yếu. Năm 2023, thặng dư trong ngành sản xuất của Trung Quốc đạt khoảng 1,86 nghìn tỷ USD, cung cấp cho người dân tới 200 triệu việc làm. Tuy nhiên, năng lực tiêu dùng bình quân đầu người thấp – một phần do hệ quả của “chính sách một con” và hiện tượng mất cân bằng giới (ví dụ, ở nhiều khu vực tỷ số nam – nữ không đạt mức cân bằng, dẫn đến thói quen chi tiêu bảo thủ của các gia đình có con trai) – đã khiến nền kinh tế Trung Quốc càng trở nên dễ bị tổn thương trước các cú đánh của cuộc chiến thương mại.
Trong khi đó, Hoa Kỳ vẫn duy trì được sức mua nội địa mạnh mẽ, dù lại phải nhập khẩu hàng hóa giá rẻ từ Trung Quốc để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng đa dạng. Các quốc gia được Mỹ trao “Most Favored Nation” (MFN – Quy chế tối Huệ Quốc: chế độ ưu đãi thương mại được áp dụng đối với tất cả các nước thành viên của Tổ chức Thương mại Thế giới) đã từng hưởng mức thuế ưu đãi khi nhập khẩu hàng hóa vào Mỹ. Tuy nhiên, Trump đã nhiều lần đe dọa hủy bỏ chế độ này đối với Trung Quốc – một nước đã được hưởng ưu đãi MFN từ năm 2000 khi gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO).
Ngay sau khi nhậm chức, Trump đã ký lệnh hành pháp chỉ đạo Bộ Thương mại và Đại diện Thương mại Hoa Kỳ (USTR – United States Trade Representative) nghiên cứu cách hủy bỏ MFN cho Trung Quốc trước ngày 1/4. Đến ngày 23/1, các nghị sĩ Mỹ đã đề xuất một dự luật “Khôi phục Công bằng Thương mại Cốt lõi” với mục tiêu hủy bỏ ưu đãi MFN, áp thuế cao theo từng giai đoạn và chấm dứt chế độ miễn thuế đối với hàng nhập khẩu có giá trị thấp (như các gói hàng nhỏ được mua qua các sàn thương mại điện tử như Alibaba hay Temu). Nếu dự luật này được lưỡng viện thông qua và tổng thống ký thành luật, thì trong vòng 5 năm tới, mức thuế trung bình đối với tất cả hàng hóa nhập khẩu từ Trung Quốc có thể tăng dần lên đến 35%, thậm chí các vật tư chiến lược sẽ bị đánh thuế tới 100%. Các chuyên gia cho rằng, dự luật này không chỉ nhằm ngăn chặn việc Hoa Kỳ bị lợi dụng trong thương mại mà còn muốn ép Bắc Kinh “trả giá” toàn bộ các lợi ích mà họ đã nhận được kể từ năm 2000.
Kết Luận: Cuộc Đối Đầu Cân Bằng Giữa Sự Phụ Thuộc Và Cạnh Tranh
Trong hơn hai thập kỷ qua, tỷ trọng GDP của Trung Quốc trên toàn cầu đã tăng từ 4% lên đến 17%, đồng thời thặng dư sản xuất cũng tăng từ 0,1% lên 1,8% so với GDP toàn cầu – minh chứng cho sức mạnh sản xuất của nước này. Tuy nhiên, khi nền kinh tế Trung Quốc phụ thuộc quá lớn vào xuất khẩu và thặng dư thương mại, thì bất kỳ cú sốc nào từ cuộc chiến thương mại hay căng thẳng địa chính trị đều có thể khiến đất nước “trượt lùi” về những năm 1999. Trong bối cảnh toàn cầu hóa sâu sắc hiện nay, việc tách rời các nền kinh tế lớn là điều không hề dễ dàng. Trung Quốc đã và đang đóng vai trò là “xưởng sản xuất OEM” (OEM – Original Equipment Manufacturer: nhà sản xuất theo thiết kế của công ty khác) cho rất nhiều công ty đa quốc gia của Mỹ, do đó Mỹ sẽ gặp khó khăn nếu phải tìm kiếm các đối tác thay thế ngay lập tức.
Trong môi trường chính trị hiện nay, cả hai bên đều không muốn thể hiện sự yếu kém. Mức thuế 10% của Mỹ chỉ là bước đầu để “thử nước”, xem liệu Bắc Kinh có sẵn sàng đàm phán hay không. Dù Trump từng tuyên bố rằng “Trung Quốc và Hoa Kỳ có thể cùng nhau giải quyết mọi vấn đề của thế giới” và kêu gọi hợp tác về các vấn đề địa chính trị, nhưng cuộc đối đầu này đang dần cho thấy một cuộc chiến không khoan nhượng, nơi mà “kẻ mạnh nhất mới là người quyết định luật chơi.”